رادیوتراپی چیست ؟

رادیوتراپی یا پرتودرمانی ( Radiation therapy)‏ یکی از مهم‌ترین شاخه‌های فیزیک پزشکی است. پرتودرمانی به درمان بیماری با استفاده از پرتوهای نافذ مانند پرتوهای ایکس و آلفا و بتا و گاما که یا از دستگاه تابیده می‌شوند یا از داروهای حاوی مواد نشاندار شده ساطع می‌شوند میگویند.

رادیوتراپی (Radiotherapy) استفاده از پرتوهای یونساز برای ازبین بردن یا کوچک کردن بافت‌های سرطانی است. در این روش در اثر آسیب DNA، سلول‌های ناحیه درمان (بافت هدف) تخریب و ادامه رشد و تقسیم غیر ممکن می‌شود. اگرچه پرتو علاوه بر سلول‌های سرطانی به سلول‌های سالم نیز آسیب می‌رساند ولی اکثر سلول‌های سالم بهبودی خود را دوباره بدست می‌آورند. هدف از پرتو درمانی از بین بردن حداکثر سلول‌های سرطانی با حداقل آسیب به بافت‌های سالم است.

بیماری‌هایی که با رادیوتراپی درمان می‌شوند ؟

حدود 70 درصد  از انواع سرطان‌ها در قسمتی از مسیر درمان نیاز به رادیوتراپی دارند و ممکن است رادیوتراپی به صورت درمان قطعی، تکمیل جراحی و یا تکمیل شیمی‌درمانی باشد. در برخی بیماران برای تسکین علائم و بهبود کیفیت زندگی نیز از رادیوتراپی استفاده می‌شود. اما در مورد سرطان‌هایی مانند سرطان خون که سلول‌های سرطانی در تمام مسیرِ گردش خون وجود دارند نمی‌توان از این روش استفاده کرد.

هدف از رادیوتراپی تخریبِ کامل سلول‌های بدخیم با کمترین آسیب به سلول‌های طبیعی بدن است. می‌توان از اشعه برای درمان انواع مختلف سرطان در تمام قسمت‌های بدن استفاده کرد. در درمان قطعی (Curative)، هدفِ درمانی ایجاد شانس شفا و استفاده از مزایای طولانی مدت درمان در بیماران است، در مقابل درمان تسکینی (Palliative) به منظور کوچک‌تر کردن اندازه تومور، کاهش درد یا از بین بردن علائم بیماری انجام می‌شود و از این طریق است که رادیوتراپی به افزایش کیفیت زندگی بیمار کمک خواهد کرد و بیمار احساس بهتری خواهد داشت.

در بعضی از موارد رادیوتراپی به تنهایی برای مبارزه با سلول‌های بدخیم کافی است و در بعضی موارد نیز ممکن است با سایر روش‌های درمانی همراه شود. پزشک ممکن است که بر اساس نوع و مرحله بیماری رادیوتراپی را قبل از جراحی به منظور کوچک کردن اندازه تومور یا پس از جراحی به منظور جلوگیری از رشد سلول‌های باقیمانده و نیز درمان نواحی لنفاوی در معرض خطر بازگشت بیماری پیشنهاد کند. همینطور ممکن است که رادیوتراپی قبل، بعد و یا هم‌ز‌مان با داروهای شیمی‌درمانی استفاده شود.

انواع روش های رادیوتراپی

رادیوتراپی با تشخیص و نظر متخصص رادیوتراپی انکولوژی می‌تواند به دو روش انجام شود: خارجی و داخلی

1- رادیوتراپی خارجی

روش معمولِ درمان است. این روش درمان طی چند هفته انجام می‌شود در حالیکه درمان داخلی ممکن است تنها در یک جلسه و  یا تعداد جلسات اندک انجام شود. در بیشتر اوقات رادیوتراپی خارجی به‌صورت سرپایی در مرکز رادیوتراپی انجام می‌گیرد. در این روشِ رادیوتراپی، اشعه از خارج بدن به محل تومور تابانده می‌شود که البته حجم کوچکی از بافت سالم نیز در معرض تابش قرار می‌گیرد. به این منظور بیمار روی تخت درمان قرارداده شده و دستگاه رادیوتراپی نیز به‌دقت ناحیۀ درمان را بر اساس طرح از پیش تعیین شدۀ درمان، از زوایای مختلف تحت تابش قرار می‌دهد. درمان ظرف چند دقیقه و بدون درد برای شما انجام خواهد شد.

پس از آنکه برنامۀ درمانی شما تعیین شد، منطقۀ درمان بر روی بدن علامت‌گذاری می‌شود تا در طول دورۀ درمان مشخص باشد، علائم یا برچسب‌هایی که بر روی بدن گذاشته می‌شود تا پایان دوره می‌بایست دست‌نخورده باقی ‌بمانند. در صورت تغییر وضعیت و یا پاک شدن علائم، بایستی پرسنل درمانی یا پزشک معالج آگاه شوند.
در طی رادیوتراپی خارجی، هیچ مادۀ رادیواکتیو به بدن وارد نمی‌شود، به همین علت بعد از درمان می‌توانید به‌راحتی با دیگران حتی اطفال ارتباط داشته باشید، این نوع درمان هیچ محدودیتی در ارتباطات اجتماعی ایجاد نخواهد کرد.

2- رادیوتراپی داخلی یا براکی‌تراپی (درمان از نزدیک)

روشی است که در آن حجم کمتری مورد تابش اشعه رادیواکتیو قرار می‌گیرد. رادیوتراپی داخلی خود به چند طریق قابل انجام بوده و می‌تواند به صورت سرپایی یا بستری باشد. در این درمان تا زمانی که منبع رادیواکتیو از بدن خارج نشده، لازم است که بیمار در بیمارستان بستری باشد. شکل دیگری از رادیوتراپی داخلی با استفاده از منابع رادیواکتیو خوراکی انجام می‌شود که در آن مایعی به بیمار خورانده شده و یا از طریق تزریق وارد بدن می‌شود. در این روش نیاز است بیمار برای مدتی در بیمارستان بستری شود تا  زمانی که مقدار مادۀ رادیو‌اکتیو موجود در بدن به اندازه‌ای که خطری را متوجه اطرافیان نسازد کاهش یابد.

رادیوتراپی موجب صدمه و تخریب سلول‌های غیر‌طبیعی شده و به این ترتیب مانع رشد و تقسیم سلولی می‌شود. سلول‌های غیرطبیعی پس از این آسیب، ترمیم نمی‌شوند، اما سلول‌های طبیعی بدن که آنها نیز تحت‌تأثیر صدمات ناشی از اشعه قرار می‌گیرند، بهبود یافته و ترمیم می‌شوند. بنابراین تقریباً هر نوع عارضه جانبی که در طول رادیوتراپی ایجاد شود، موقتی است و پس از مدتی از بین خواهد رفت.

عکس OPG چه استفاده ای دارد حتما بخوانید : عکس OPG چیست ؟

عوارض رادیوتراپی کدام است ؟

مشکلاتی که بعنوان عوارض رادیوتراپی در حین درمان ممکن است پیش آیند گرچه ناخوشایند می باشند ولی غالبا عوارض حاد یا خطرناک نبوده و با گذشت زمان از بین می روند ( چند هفته پس از اتمام درمان ).
بروز عوارض به نحوه درمان و منطقه درمانی و میزان تحمل بدن بیمار و مقادیر پرتو ( دوز رادیوتراپی ) بستگی دارد. بسیاری از بیماران در حین درمان هیچگونه عوارض جانبی ندارند و براحتی به فعالیت های روزمره زندگی خود می پردازند.
درمان در نواحی مختلف بدن عوارض متفاوتی خواهد داشت. شدت این عوارض به نحوه درمان و منطقه درمانی بستگی دارد ولی ممکن است علایم عمومی نیز در جریان رادیوتراپی پیش آیند مثل احساس خستگی و افسردگی. عوارض از فردی به فرد دیگر متفاوت است. برخی هیچگونه عارضه ای در حین درمان ندارند و برخی مشکلات ناشی از عوارض درمان را نشان می دهند.

1- خستگی دوران درمان :

تعدادی از بیماران چند هفته پس از شروع درمان احساس خستگی و ضعف می کنند و میزان فعالیت روزمره خود را کاهش می دهند. علل خستگی در دوران درمان عبارتند از: مصرف انرژی زیاد در بدن، اضطراب ناشی از بیماری، رفت و آمدهای روزانه برای درمان و اثرات پرتودرمانی به سلولهای سالم و بافت های طبیعی بدن.

اگر از عارضه خستگی ناراحت هستید می توانید طی مدت درمان فعالیت خود را محدودتر کرده و بیشتر استراحت نموده، مدت خواب شبانه را افزایش داده و در صورت نیاز چند استراحت کوتاه روزانه داشته باشید و در ضمن سعی کنید برای انجام کارهای روزمره از افراد خانواده کمک بگیرید.

2- عوارض پوستی منطقه درمان :

در حین رادیوتراپی پوست منطقه درمان حالت خشکی و خارش پیدا می کند نکته مهم آنست که با خاراندن یا ساییدن یا هر تحریک محیطی منطقه درمان را آزرده نکنید. از هیچ پودر، پماد و یا کرم در این منطقه استفاده نکنید. در صورتیکه شدت علایم پوستی زیاد باشد می توان با احتیاط از روغن سبک مخصوص بچه استفاده کرد. تغییرات پوست بصورتهای شبیه آفتاب سوختگی، قرمز یا تیره تر شدن پوست ظاهر می شوند. حتی الا مکان از تابش مستقیم اشعه آفتاب به منطقه درمان پرهیز کنید.
اکثر این علایم در چند هفته پس از درمان از بین می روند. ممکن است تیرگی پوست مدت زیادتری باقی بماند. اگر علایم پوستی شدت یابند و سطح پوست ترشح پیدا کرده یا تاول و زخم ایجاد شود فورا به پزشک معالج خود اطلاع دهید.

3- ریزش مو :

ریزش موهای منطقه درمان با شدت های متفاوتی رخ می دهد. پرتو درمانی موضعی بر روی موهای سایر نقاط بدن اثری نخواهد داشت. در اکثر موارد رویش مو پس از درمان رشد طبیعی خواهد داشت ولی میزان رویش مجدد مو به منطقه درمانی و مقدار اشعه داده شده بستگی دارد. در اکثر موارد ریزش مو ترمیم نمی شود. شما می توانید منطقه درمان ( مثلا سر ) را با کلاه یا هر پوشش دلخواه بپوشانید برخی بیماران تا رویش مجدد مو از کلاه گیس استفاده می کنند.

4- بی اشتهایی :

ممکن است در دوره رادیوتراپی دچار بی اشتهایی شوید. تغییرات ایجاد شده در سلولهای سالم می تواند سبب بروز تهوع، درد معده، تغییرات چشایی و تغییر در طعم غذاها و اختلال در بلع و یا سایر مسائل گردد که در نتیجه بیمار دچار بی اشتهایی می شود. بیمارانی که پرتو درمانی خارجی می شوند نباید برای چند هفته دچار اختلال تغذیه باشند. حتی اگر میل به غذا ندارید سعی کنید حتی الامکان مواد پروتئینی و کالری را به میزان لازم به بدن خود برسانید.

اختلال تغذیه و بی اشتهایی می تواند با کاهش قدرت بدنی شما، ترمیم بافتهای سالم تخریب شده را به تاخیر اندازد. یکی از نکات مهم برای ادامه درمان مصرف غذای کامل و کافی می باشد تا بتوان درمان و عوارض آن را تحمل نمود. بیمارانی که میزان تغذیه و وضع جسمی بهتری دارند درمان را به مراتب بهتر تحمل می کنند.

گاهی رادیوتراپی می تواند سبب کاهش برخی عناصر خونی مانند گلبولهای سفید یا پلاکتها شود. گلبولهای سفید در برابر عفونت های مختلف بدن نقش دفاعی دارند و پلاکتها نیز در انعقاد خون موثرند.

5- اثرات پرتو درمانی در خون :

گاهی رادیوتراپی می تواند سبب کاهش برخی عناصر خونی مانند گلبولهای سفید یا پلاکتها شود. گلبولهای سفید در برابر عفونت های مختلف بدن نقش دفاعی دارند و پلاکتها نیز در انعقاد خون موثرند. غالبا در جریان پرتو درمانی از شما آزمایش ساده خون ( اندازه گیری گلبولهای خون و پلاکت ) درخواست خواهد شد. انجام این آزمایش برای کنترل وضع خونی شما ضروری است و جهت نمونه گیری در آزمایشگاه نیاز به ناشتا بودن نیست.

6- مسائل مربوط به معده و روده ها :

اگر رادیوتراپی معده یا روده ها انجام شود ممکن است ناراحتی معده یا اسهال پیش آید. پزشک معالج شما در این موارد داروهای مناسب تجویز خواهد نمود.

7- نحوه برخورد با حالت تهوع :

برخی بیماران پس از انجام رادیوتراپی احساس تهوع دارند. اگر شما نیز چنین حالتی دارید سعی کنید چند ساعت قبل از درمان غذای سنگین نخورید، احتمالا وقتی معده شما خالی باشد حال تهوع کمتر خواهد بود. اگر درد معده ناراحتتان می کند، قبل از درمان می توانید خوراکی سبک همراه با اب سیب بخورید. معمولا درد معده در افرادی ظاهر می شود که اضطراب و نگرانیهایی در مورد بیماری یا درمان خود دارند.

از غذاهای محرک ( حاوی ادویه های مختلف ) و حاوی چربی زیاد پرهیز نموده و در فواصل وعده های غذایی از نوشابه های خنک استفاده کنید. حتی الامکان حجم غذای مصرفی تان کم باشد ولی می توانید دفعات غذا خوردن را زیاد کنید.

8- نحوه برخورد با اسهال :

اسهال غالبا در هفته سوم یا چهارم پرتو درمانی ناحیه شکم و لگن پیش می آید. علاوه بر توصیه ها و داروهای لازم که پزشک معاج تان تجویز خواهد کرد به نکات زیر توجه کنید:

  • بیشتر از رژیم مایعات استفاده کنید. در مورد انواع مایعاتی که می توانید مصرف کنید از پزشک یا پرستار خود سئوال کنید. معمولا آب سیب ، چای کمرنگ و آب گوشت مفید هستند.
  • از مصرف مایعات و غذاهایی که سبب تحریک گوارشی می شوند( مانند قهوه، لوبیا، کلم و مواد ادویه دار ) خودداری کنید.
  • اگر شیر یا فرآورده های آن سبب تحریکات گوارشی شما می شوند مصرف آنها ار محدود یا موقتا قطع کنید.
  • رژیم غذایی روزانه حاوی پتاسیم زیاد باشد می توان با مصرف موز، سیب زمینی و هویج یا داروهای حاوی مواد معدنی پتاسیم دفع شده را جبران کرد.

مسلما علایم گوارشی شما پس از ختم پرتو درمانی بهبود خواهند یافت سعی کنید در حین درمان با رعایت نکات گفته شده حتی الامکان مواد غذایی و کالری لازم روزانه را به بدن خود برسانید.

سرطان دهان حتما بخوانید : سرطان دهان و علل و عوامل آن

9- اثرات پرتو درمانی بر اندامهای جنسی :

در صورتیکه رادیوتراپی لگن انجام شود ممکن است تاثیر بر اندام های جنسی پیش آید بشدت و نحوه این تاثیر بر منطقه درمانی و میزان اشعه ای که به اندام جنسی می تابد بستگی دارد. برخی از عوارض ناشی از درمان پس از پرتو درمانی از بین خواهند رفت ولی برخی بمدت طولانی یا همیشه باقی می مانند. پزشک معالج شما در مورد هر کدام توضیح کافی به شما خواهد داد.

10- اثرات پرتو درمانی به قدرت باروری :

رادیوتراپی می تواند در صورت برخورد به ناحیه بیضه ها میزان تولید اسپرم و نیز قدرت باروری را کاهش دهد. ولی این نکته بدان معنی نیست که امکان باروری ازبین می رود. در این مورد با پزشک خود به صراحت و دقت صحبت کنید. در صورتیکه امکان حفظ اسپرم ( از طریق بانک اسپرم ) وجود داشته باشد می توانید با حفظ اسپرم برای باروری در آینده شانس بیشتری داشته باشید.

خانم هایی که در ناحیه لگن پرتو درمانی می شوند دچار قطع پریود ماهانه و بروز برخی علائم یائسگی خواهند شد. پرتو درمانی می تواند سبب خارش، سوزش یا خشکی واژن شود در این مورد با پزشک خود مشورت کنید.

11- عوارض پرتو درمانی در درمانهای سر و گردن :

بسیاری از بیماران برای درمان ضایعاتی که در سر و گردن دارند بخوبی توسط پرتو درمانی درمان می شوند. همه بیمارانی که می بایست در مناطق سر و گردن یا قسمت فوقانی قفسه سینه پرتو درمانی شوند ضروری است به بهداشت دهان خود توجه کافی نمایند. عوارض پرتو درمانی در این منطقه غالبا دندان ها، لثه و بافت های دهان را تحت تاثیر قرار می دهد.

بررسی تخصصی رادیوتراپی در دندان پزشکی

بروز بدخیمی ها روز به روز در جوامع مختلف رو به افزایش است تا آنجا که بدخیمی ها به عنوان دومین علت مرگ و میر در کشورهای پیشرفته شناخته شده اند. سرطان های دهانی و فارنژیال حدود 4% این بدخیمی ها را تشکیل می دهند . یکی از درمانهای این بیماران علاوه بر جراحی و شیمی درمانی، رادیوتراپی است. رادیوتراپی سر و گردن خود می تواند با تأثیر بر مخاط ها عوارضی را ایجاد کند. با توجه به شیوع عوارض ناشی از رادیوتراپی سر و گردن به عوارضی چون، موکوزیت، زخم دهان، تهوع و استفراغ، زروستومی، تغییرات پریودنتال و حساسیت دندان ها می توان اشاره کرد.

از جمله عوارض حاد رادیوتراپی در ناحیه سر و گردن، تهوع، استفراغ، موکوزیت، زروستومی، از بین رفتن حس چشایی، تریسموس، حساسیت دندانی، عفونت های ثانویه (ویروس، باکتری، قارچ)، تغییرات پریودنتال و دسکوامیشن پوست را می توان نام برد که در حین درمان ایجاد می شود .

اریتم معمولاً به عنوان نخستین واکنش قابل رویت در پوست می باشد که چند روز پس از رادیوتراپی ظاهر می شود. همچنین تغییرات ایجاد شده در مخاط دهان، اصولاً همان مواردی است که در پوست اتفاق می افتد، اما به علت مقاومت پائین مخاط نسبت به پوست، مخاط سریعاً به اشعه پاسخ می دهد ولی Turn over بالا در سلولهای مخاطی سبب می گردد تا التهاب ایجاد شده زودتر از درماتیت بهبود یابد.

معمولاً غدد بزاقی ماژور نیز طی دوره رادیوتراپی حفره دهان یا اوروفارنکس به طور ناخواسته Gy30-20 اشعه دریافت می کنند. اجزاء پارانشیمی غدد بزاقی در برابر اشعه بسیار حساس بوده بطوری که زروستومی اولین و شایع ترین عارضه در بیماران تحت رادیوتراپی سر و گردن می باشد. هم چنین بیمارانی که هر دو پاروتید آنها تحت تأثیر اشعه قرار می گیرد به مراتب بیشتر از کسانی که یک طرفه اشعه دریافت می کنند دچار خشکی دهان می شوند.

دوز اشعه در حد تراپیوتیک برروی تکامل دندانها نیز تأثیر می گذارد. اگر رادیاسیون قبل از مرحله کلسیفیکاسیون دندانی باشد سبب تخریب جوانه دندان می شود ولی در مرحله بعد از کلسیفیکاسیون دندان، مانع ازدیفرانسیه شدن سلول ها و منجر به مالفورمیشن  دندانی می گردد. از آنجائی که اشعه، باعث کاهش ترشحات بزاقی می گردد، فعالیت خودشوئی دهان توسط بزاق دچار اختلال و در نتیجه، پوسیدگی ایجاد می شود.

دستگاه اتوکلاو برای استریل لوازم دندان پزشکی حتما بخوانید : دستگاه اتوکلاو ، دستگاهی واجب برای هر مطب

از عوارض دیگر رادیوتراپی آسیب به عروق پریوست، کاهش فعالیت استئوبلاست ها و استئوکلاست ها و افزایش بافت چربی و همبند فیبروزه در مغز استخوان که نتیجه آن کاهش عروق و سلولاریتی و هیپوکسیک شدن مغز استخوان می باشد. کاهش درجه مینرالیزاسیون سبب افزایش شکنندگی استخوان می شود، که نتیجه همه این تغییرات استئورادیونکروز است.

از آنجایی که بزاق حاوی مواد آنتی میکروبیال زیادی نظیر، موسین، الکترولیت ها، پرولین، IgA و هیستیدین است، و هر کدام نقش دفاعی خاصی را به عهده دارند، اشعه یونیزان با آسیب به غدد بزاقی سبب تغییرات مهمی در دفاع میزبان می گردد، که نتیجه آن عفونت های کاندیدایی و پوسیدگی دندان است.

افزایش میکروارگانیسم های کاریوژنیک نظیر: استرپتوکوک موتانس، لاکتوباسیلوس، همچنین افزایش استرپتوکوکوس سانگوئیس، نایسریا، فوزوباکتریوم و اکتینومایسس نیز جلب نظر می کند. شایع ترین پاتوژن ویرال همراه با زخمهای دهانی در این بیماران HSV (تب خال) است که بروز آن بصورت اولیه نادر است ولی عفونت ثانویه در بیماران که Lattent HSV دارند، شایع است.

برای جلوگیری از مشکلات ناحیه دهان به موارد زیر توجه نمایید:

بطور کلی تمام بیمارانی که تحت رادیوتراپی سر و گردن قرار می گیرند، دچار عوارض دهانی می شوند. میزان ایجاد این عوارض به دوز اشعه بستگی دارد.در بیماران تحت رادیوتراپی ممکنست خونریزی های لثه ای و زیر مخاطی به دنبال تروماهای کوچک (گاز گرفتن زبان یا مسواک زدن) رخ دهد. این وضعیت در بیمارانی که دچار ترومبوسایتوپنی شده اند مشاهده می شود. در بهداشت دهانی نامناسب خونریزی های لثه ای بدتر می شود.

• از مصرف ادویه جات و غذاهای سفت خود داری کنید.
• از مصرف غذاهایی که شیرینی غلیظ دارند خود داری کنید تا از پوسیدگی دندانها پیشگیری شود.
• بطور منظم دهان و دندانهای خود را شسته و پاکیزه نگه دارید.
• از دهان شویه های حاوی الکل استفاده نکنید چون مخاط دهان را خشک می کند.
از مسائل دیگری که در جریان درمان ناحیه سر و گردن رخ می دهند درد گوش و نیز تورم ناحیه زیر چانه است در این مورد پزشکتان به شما توضیح خواهد داد.

 

متخصص بیماری های دهان و دندان